جوانان احمد الحسن
وصی و فرستاده امام مهدی علیه السلامجوانان احمد الحسن
شرائع الإسلام جلد اول کتاب روزه | شرائع الإسلام جلد اول کتاب روزه
رکن دوم: آنچه روزه‌دار باید از آن‌ها خودداری کند
الثاني: ما يمسك عنه الصائم
رکن دوم: آنچه روزه‌دار باید از آن‌ها خودداری کند
وفيه مقاصد:
که شامل چند مبحث می‌باشد:
الأول: يجب الإمساك عن كل مأكول معتاداً كان كالخبز والفواكه، أو غير معتاد كالحصى والبرد. وعن كل مشروب ولو لم يكن معتاداً كمياه الأنوار وعصارة الأشجار. وعن الجماع في القبل وفي دبر المرأة، ويفسد صيام المرأة ويفسد الصيام بعمل اللواط الخبيث وبوطئ الدابة. وعن الكذب على الله وعلى رسوله، وعلى الأئمة والمهديين (ع)، ويفسد الصيام بذلك. وعن الإرتماس، ويحرم ويفسد الصيام بفعله إذا كان للهو، أما إذا كان عمله في الإرتماس أو أرتمس لإخراج شيء من الماء فلا يحرم وصومه صحيح. وإيصال الغبار إلى الحلق حرام ويفسد الصيام، وعن التدخين فهو يفسد الصيام لا باعتباره غباراً غليظاً. وعن البقاء على الجنابة عامداً حتى يطلع الفجر من غير ضرورة.
مبحث اول: واجب است پرهیز (امساک) و خودداری از:
۱- همۀ خوردنی‌ها، چه از خوردنی‌های رایج باشد مثل نان و میوه‌ها، و چه از خوردنی‌های غیر رایج مثل ریگ یا بَرَد (تگرگ) باشد.
۲- همه نوشیدنیها، هرچند نوشیدنش رایج و معمول نباشد، مثل آب گُلها و صمغ درختان.
۳- جماع (نزدیکی)، چه از جلو و چه از عقب (که روزۀ زن و مرد هر دو باطل می‌شود) و همچنین لواط خبیث و وطیّ حیوان (دابّة).
۴- دروغ بستن بر خدا و رسولش(ص) و ائمه و مهدیین(ع).
۵- ارتماس؛([334]) البته ارتماس وقتی لهوی و بیهوده باشد حرام است و روزه را باطل می‌کند، اما اگر لازمۀ شغلش باشد یا اینکه برای بیرون آوردن یک شیء در آب فرو برود، حرام نیست و روزه‌اش صحیح است.
۶- رساندن غبار به حلق.([335])
۷- تدخین (مصرف دخانیات) روزه را باطل می‌کند، البته نه به خاطر اینکه غبار غلیظ است.
۸- باقی ماندن بر جنابت تا اذان صبح از روی عمد و بدون ضرورت.
ولو أجنب فنام غير ناوٍ للغسل فطلع الفجر فسد الصيام، ولو كان نوى الغسل صح صيامه. ولو انتبه ثم نام ناوياً للغسل فأصبح نائماً فسد صيامه وعليه قضاؤه. ولو استمنى أو لمس امرأة فأمنى فسد صيامه. ولو احتلم بعد نية الصيام نهاراً لم يفسد صيامه، وكذا لو نظر إلى امرأة فأمنى أو استمع فأمنى. والحقنة بالجامد جائزة، وبالمائع محرمة ويفسد بها الصيام، والحقنة بالعضلة والوريد لا تفسد الصيام إلا المغذي فإنه يفسد الصيام.
9. اگر شب جُنُب شود و بدون قصد غسل‌کردن بخوابد و بعد از اذان صبح بیدار شود روزه‌اش باطل است، اما اگر با قصد غسل‌کردن خوابیده باشد، روزه‌اش صحیح است. اگر بعد از خوابیدن (و قبل از اذان صبح) بیدار شد، سپس با قصد غسل‌کردن دوباره خوابید و بعد از اذان صبح بیدار شد، روزه‌اش باطل است و باید قضای آن را به‌جا آورد.
10.اگر استمنا کند یا زنی را لمس کند و منی از او خارج شود، روزه‌اش باطل است.
11. اگر در طول روز و بعد از نیت روزه محتلم شود، روزه‌اش باطل نیست.([336])
12. اگر به زنی نگاه کند یا صدای او را بشنود و منی از او خارج شود، روزه‌اش باطل نیست.
13. اماله کردن با مایع (تزریق هرگونه مایعی از مقعد).([337])
تبصره:اماله با شیء جامد (مانند شیاف) روزه را باطل نمی‌کند. تزریق در عضله و رگ، روزه را باطل نمی‌کند، مگر اینکه تقویتی باشد.
مسألتان:
دو مسئله:
الأولى: كل ما ذكرنا أنه يفسد الصيام إنما يفسده إذا وقع عمداً سواء كان عالماً أو جاهلاً، ولو كان سهواً لم يفسد سواء كان الصيام واجباً أو ندباً، وكذا لو أكره على الإفطار، أو وجر في حلقه.
اول: همۀ مواردی که ذکر شد، اگر عمداً از روزه‌دار سر بزند روزه را باطل می‌کند -چه آگاه به مسئله باشد چه ناآگاه- اما اگر سهواً از وی سر بزند روزه را باطل نمی‌کند، چه روزۀ واجب باشد و چه مستحب؛ همچنین اگر در شکستن روزه مجبورش کنند یا چیزی در حلقش بریزند، روزه‌اش باطل نمی‌شود.
الثانية: لا بأس بمص الخاتم، ومضغ الطعام للصبي، وزق الطائر، وذوق المرق والاستنقاع في الماء للرجال. ويستحب السواك للصلاة بالرطب واليابس.
دوم: این موارد روزه را باطل نمی‌کند: مکیدن خاتم (نگین انگشتر)، جویدن غذا برای کودک، غذا دادن به پرنده با دهان، چشیدن مزۀ غذا، فرورفتن در آب تا گردن برای مردان. مسواک‌زدن برای نماز مستحب است، چه با مسواک خشک و چه تر.([338])
المقصد الثاني: فيما يترتب على ذلك، وفيه مسائل:
مبحث دوم: آنچه مربوط به انجام دادن مفطرات روزه است:
الأولى: تجب مع القضاء الكفارة بأشياء هي: الأكل والشرب المعتاد وغيره، والجماع حتى تغيب الحشفة في قبل المرأة أو دبرها، وتعمد البقاء على الجنابة حتى يطلع الفجر، وكذا لو نام غير ناوٍ للغسل حتى طلع الفجر، والاستمناء، وإيصال الغبار إلى الحلق، والتدخين.
مسئلۀ اول:
در موارد زیر قضا و کفاره واجب است:
۱- خوردن و آشامیدن، چه خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های معمول باشد و چه غیرمعمول.
۲- نزدیکی، به‌طوری‌که ختنهگاه پنهان شود، چه از جلو و چه از عقب زن.
۳- باقی ماندن عمدی بر جنابت تا اذان صبح.
۴- خوابیدن در حال جنابت بدون قصد بیدار‌شدن برای غسل تا اذان صبح.
۵- استمنا.
۶- رساندن غبار به حلق.
۷- استعمال دخانیات.
۸- دروغ بستن بر خدا و پیامبر و ائمه و مهدیین(ع).([339])
۹- ارتماسی که روزه را باطل کند.([340])
الثانية: لا تجب الكفارة إلا في صيام رمضان، وقضاؤه بعد الزوال، والنذر المعين وفي صيام الاعتكاف إذا وجب، وما عداه لا تجب فيه الكفارة مثل: صيام الكفارات، والنذر غير المعين والمندوب وإن فسد الصيام.
مسئلۀ دوم:
کفاره فقط در موارد زیر واجب است:
روزۀ ماه رمضان، شکستن روزه قضای رمضان بعد از اذان ظهر، روزۀ نذری که روزش معین باشد، و روزۀ اعتکاف هنگامی‌که واجب باشد.([341])
در غیر موارد فوق کفاره واجب نیست، مثل روزۀ کفارات و روزۀ نذرِ غیر‌معین و روزۀ مستحبی هرچند که روزه باطل شود.
تفريع:
من أكل ناسياً فظن فساد صيامه فأفطر عامداً فسد صيامه وعليه القضاء، ولا تجب الكفارة. ولو وجر في حلقه، أو أكره إكراهاً يرتفع معه الاختيار لم يفسد صيامه. ولو خُوّفَ فأفطر وجب القضاء، ولا كفارة.
نکته: هرکس از روی فراموشی چیزی بخورد و گمان کند روزه‌اش باطل‌شده است، سپس روزه را عمداً بشکند، روزه‌اش باطل می‌شود و واجب است آن را قضا کند، ولی کفاره واجب نیست. اگر در حلق او چیزی بریزند یا به‌اجبار چیزی به او بخورانند -به‌طوری‌که اختیاری برایش نماند- روزه‌اش باطل نیست؛ اما اگر ترسانده شود و روزه را بشکند، آن روزه را باید قضا کند و کفاره به گردنش نیست.
الثالثة: الكفارة في شهر رمضان عتق رقبة، أو صيام شهرين متتابعين، أو إطعام ستين مسكيناً مخيراً في ذلك. ويجب بالإفطار بالمحرم ثلاث كفارات، وبالمحلل كفارة، وإذا لم يجد الرقبة يدفع ثمنها للإمام.
مسئلۀ سوم:
کفارۀ شکستن روزۀ ماه رمضان، آزاد کردن یک بنده، یا دو ماه پیاپی روزه گرفتن، یا اطعام (غذا دادن) شصت فقیر می‌باشد، که [شخص] در انتخاب هر‌یک از آن‌ها مخیّر است (البته درصورتی‌که با عملی غیر حرام روزه را بشکند). درصورتی‌که با عملی حرام روزه را بشکند، هر سه کفاره (باهم) بر او واجب است. اگر بنده پیدا نکرد باید قیمت آن را به امام [معصوم علیه السلام] بپردازد.([342])
الرابعة: إذا أفطر زماناً نذر صيامه على التعيين كان عليه القضاء، وكفارة كبرى مخيرة.
مسئلۀ چهارم: اگر روزۀ نذر معین را بشکند قضا بر او واجب است و همچنین باید کفارۀ آن را به‌جا آورد.([343])
الخامسة: الكذب على الله وعلى الأئمة والمهديين (ع) حرام على الصائم وغيره وإن تأكد في الصائم، ويجب به قضاء وكفارة.
مسئلۀ پنجم: دروغ بستن بر خدا و بر ائمه و مهدیین(ع) حرام است چه بر روزه‌دار و چه بر غیر روزه‌دار؛ البته برای روزه‌دار حرمتش شدیدتر است و قضا و کفاره بر او واجب می‌شود.
السادسة: الإرتماس المفسد للصيام تجب به كفارة وقضاء.
مسئلۀ ششم: ارتماسی که روزه را باطل می‌کند، به‌واسطۀ آن قضا و کفاره واجب می‌شود.
السابعة: لا بأس بالحقنة بالجامد، ويحرم بالمائع ويجب به القضاء.
مسئلۀ هفتم: اماله با شیء جامد اشکالی ندارد، اما امالۀ با مایع (بر روزه‌دار) حرام است و فقط قضا بر او واجب می‌شود.
الثامنة: من أجنب ونام ناوياً للغسل، ثم انتبه ثم نام كذلك، ثم انتبه ونام ثالثة ناوياً حتى طلع الفجر لا تلزمه الكفارة.
مسئلۀ هشتم:کسی که جُنُب شود و بخوابد (و قصد غسل قبل از اذان صبح داشته باشد)، سپس بیدار شده، دوباره بخوابد سپس بیدار شود و دوباره بخوابد (و هر بار قصد غسل داشته باشد) تا اینکه اذان صبح بگویند، کفاره بر او واجب نیست.
التاسعة: يجب القضاء في الصيام الواجب المتعين بتسعة أشياء: فعل المفطر قبل مراعاة الفجر مع القدرة، والإفطار إخلاداً إلى من أخبره أن الفجر لم يطلع مع القدرة على عرفانه ويكون طالعاً، وترك العمل بقول المخبر بطلوعه، والإفطار لظنه كذبه. وكذا الإفطار تقليداً أن الليل دخل ثم تبين فساد الخبر، والإفطار للظلمة الموهمة دخول الليل، فلو غلب على ظنه لم يفطر. وتعمد القيء، ولو ذرعه لم يفطر، والحقنة بالمائع، ودخول الماء إلى الحلق للتبرد دون التمضمض به للطهارة، ومعاودة الجنب النوم ثانياً حتى يطلع الفجر ناوياً للغسل. ومن نظر إلى من يحرم عليه نظرها بشهوة فأمنى عليه القضاء، ولو كانت محللة (الزوجة) لم يجب.
مسئلۀ نهم: در موارد زیر فقط قضا واجب است:
· انجام آنچه روزه را باطل می‌کند بدون اینکه تحقیق کند اذان صبح شده یا نه، درحالی‌که توانایی تحقیق را داشته است (بعد بفهمد اذان صبح گفته بودهاند).
· انجام آنچه روزه را باطل می‌کند با اعتماد بر خبر کسی که به او خبر داده که هنوز اذان صبح نشده درحالی‌که میتوانست تحقیق کند و بفهمد که اذان صبح شده است یا نه؟! بعد بفهمد اذان صبح گفته بودهاند.
· عمل نکردن به گفتۀ کسی که خبر داده اذان صبح شده است و انجام عمل باطل‌کنندۀ روزه به گمان اینکه خبردهنده دروغ می‌گوید (درحالی‌که در واقع اذان صبح را گفته بودهاند).
· افطار کردن به دلیل تبعیت از حرف کسی که (گفته) شب شده سپس معلوم شود خبرش اشتباه بوده است.
· افطار کردن براثر تاریکی که دیده و به‌اشتباه فکر کرده شب شده است، (مثلاً آسمان ابری بوده) البته اگر با دیدن تاریکی، ظنّ غالب (ظنی که نزدیک به‌یقین است) برایش حاصل‌شده بوده و افطار کرده باشد، روزه‌اش باطل نیست.
· استفراغ عمدی؛ البته اگر غیرعمدی قِی کند روزه‌اش باطل نیست.
· اماله کردن با مایع.
· آب داخل حلق کردن برای خنک شدن (آب داخل دهان چرخاندن برای خنک شدن به‌طوری‌که آب داخل حلقش برود) البته اگر برای وضو آب داخل دهان بچرخاند و مضمضه کند روزه‌اش باطل نیست حتی اگر آب به حلقش وارد شود.
· دوباره خوابیدن جُنُب (بعدازاینکه شب خوابیده بیدار شد اما بدون غسل کردن دوباره بخوابد) تا اینکه اذان صبح گفته شود البته درحالی‌که نیت غسل کردن داشته باشد.
· خروج منی از کسی که به نامحرم با شهوت نگاه کند؛ البته اگر آن زن بر او حلال باشد (همسرش باشد) اشکال ندارد و روزه‌اش صحیح است.
فروع:
نکات:
الأول: لو تمضمض متداوياً، أو طرح في فمه خرزاً، أو غيره لغرض صحيح فسبق إلى حلقه لم يفسد صيامه، ولو فعل ذلك عبثاً عليه القضاء.
اگر مضمضه کردن آب به خاطر مداوا باشد، یا اینکه باهدفی صحیح دردهان خود مهره یا نگین یا چیز دیگری بگذارد و به حلقش فرو برود، روزه‌اش باطل نیست، ولی اگر بیهوده این کار را انجام دهد روزه‌اش باطل می‌شود و قضا بر او واجب است.
الثاني: ما يخرج من بقايا الغذاء من بين أسنانه يحرم ابتلاعه للصائم، فإن ابتلعه عمداً وجب عليه القضاء والكفارة، وفي السهو لا شئ عليه.
آنچه از باقی‌ماندۀ غذا از بین دندانها خارج می‌شود بلعیدنش برای روزه‌دار حرام است، و اگر عمداً آن را ببلعد قضا و کفاره بر او واجب می‌شود، اما اگر سهوی باشد اشکالی ندارد.
الثالث: يفسد الصيام ما يصل إلى الجوف بغير الحلق عدا الحقنة بالمائع، وصب الدواء في الاحليل لا يفسد الصيام.
هر آنچه از راهی غیر از حلق وارد بدن شود روزه را باطل می‌کند به‌جز تزریق غیرتقویتی؛([344]) و ریختن دارو در آلت تناسلی مرد نیز روزه را باطل نمی‌کند.
الرابع: لا يفسد الصيام بابتلاع النخامة والبصاق ولو كان عمداً ما لم ينفصل عن الفم، وما ينزل من الفضلات من رأسه إذا استرسل وتعدى الحلق من غير قصد لم يفسد الصيام، ولو تعمد ابتلاعه أفسد.
فروبردن خلطهای گلو و آب دهان روزه را باطل نمی‌کند، هرچند عمدی باشد، البته تا وقتی‌که از فضای دهان خارج نشده باشد، اما آنچه (خلطهایی که) از سر میآید اگر به حلق برسد، در صورت بلعیدن غیرعمدی روزه‌اش باطل نیست، اما اگر عمداً آن را ببلعد روزه‌اش باطل است.
الخامس: ما له طعم كالعلك يفسد الصيام.
هر چیزی که طعم داشته باشد مانند آدامس روزه را باطل می‌کند.
السادس: إذا طلع الفجر وفي فيه طعام لفظه، ولو ابتلعه فسد صيامه، وعليه مع القضاء الكفارة.
اگر اذان صبح شود و در دهانش غذا باشد باید آن را بیرون بیندازد، و اگر آن را ببلعد روزه‌اش باطل است، و هم قضا و هم کفاره بر او واجب می‌شود.
السابع: المنفرد برؤية هلال شهر رمضان إذا أفطر وجب عليه القضاء والكفارة.
کسی که خودش به‌تنهایی هلال ماه رمضان را دیده باشد و روزه نگیرد، قضا و کفاره بر او واجب می‌شود.
المسألة العاشرة: يجوز الجماع حتى يبقى لطلوع الفجر مقدار إيقاعه والغسل، ولو تيقن ضيق الوقت فواقع فسد صيامه وعليه الكفارة. ولو فعل ذلك ظاناً سعته فإن كان مع المراعاة لم يكن عليه شئ، وإن أهمله فعليه القضاء.
مسئلۀ دهم: نزدیکی تا قبل از اذان صبح جایز است به‌شرط اینکه بداند به مقدار انجام آن و غسل‌کردن وقت دارد؛ و اگر مطمئن باشد که وقت کم است و (بااین‌حال) جماع کند، روزه‌اش باطل است و کفاره هم بر او واجب می‌شود؛ اما اگر جماع کند و گمان داشته باشد که وقت دارد، درصورتی‌که رعایت وقت را کرده باشد چیزی بر گردنش نیست، اما درصورتی‌که مراعات وقت را نکرده باشد فقط قضا بر او واجب است.
الحادية عشرة: تتكرر الكفارة بتكرر الموجب إذا كان في يومين من صيام يتعلق به الكفارة، وإن كان في يوم واحد لا تتكرر سواء كان من جنس واحد أو مختلفاً.
مسئلۀ یازدهم: اگر در دو روز متفاوت، موجبات کفاره را انجام دهد کفاره تکرار می‌شود، البته اگر از روزه‌هایی باشد که کفاره به آن تعلق می‌گیرد؛ ولی اگر همه را در یک روز انجام دهد کفاره تکرار نمی‌شود، فرقی نمی‌کند تکرار باطل‌کنندۀ روزه از یک جنس باشد یا مختلف باشد.
فرع: من فعل ما يجب به الكفارة ثم سقط فرض الصيام بسفر أو حيض وشبهه لا تسقط عنه الكفارة.
نکته: هرکس که کفاره بر او واجب شود و سپس وجوب روزه به خاطر سفر یا حیض یا شبیه آن از بین رود، کفاره از گردنش نمیافتد.
الثانية عشرة: من وطئ زوجته في شهر رمضان وهما صائمان، مكرهاً لها، كان عليه كفارة، ولا كفارة عليها ولا قضاء. فإن طاوعته فسد صيامهما، وعلى كل واحد منهما كفارة عن نفسه، ويعزران بخمسة وعشرين سوطاً. و لو اكره أجنبية أي اغتصبها فصيامها صحيح ولا كفارة عليها ولا قضاء، وعليه كفارة وقضاء، ويقتل.
مسئلۀ دوازدهم: هرکس با زن خود در ماه رمضان جماع کند درحالی‌که هر دو روزه باشند، درصورتی‌که همسرش را بر این کار مجبور کرده باشد کفاره بر گردن مرد است، و نه قضا و نه کفاره به گردن زن نیست؛ ولی اگر زن، شوهر خود را همراهی کرد، روزۀ هر دو باطل است و هرکدام جداگانه باید کفارۀ خود را بدهند و بیست‌وپنج ضربۀ شلاق، مجازات آن‌هاست. اگر مردی، زن نامحرمی را به این کار اجبار کند، روزۀ زن صحیح است و نه کفاره و نه قضا بر گردن زن نیست؛ و بر مرد، کفاره و قضا واجب و نیز کشته می‌شود و در کشتن عذاب داده می‌شود و با شمشیر به صورتش ضربه زده می‌شود.
الثالثة عشرة: كل من وجب عليه شهران متتابعان، فعجز عن صيامهما صام ثمانية عشر يوماً، ولو عجز عن الصيام أصلاً استغفر الله فهو كفارته.
مسئلۀ سیزدهم:کسی که دو ماه پیاپی روزه بر او واجب باشد، اگر از روزۀ دو ماه عاجز بود، ۱۸ روز روزه بگیرد، و اگر اصلاً نتوانست روزه بگیرد، استغفار کند و کفارهاش همین است.([345])
الرابعة عشرة: لو تبرع متبرع بالتكفير عن من وجبت عليه الكفارة لا يجوز إلا أن يعطيه المال أو الطعام ويكفر هو عن نفسه، ويجوز أن يُكَفّر عن الميت حتى بالصيام.
مسئلۀ چهاردهم: جایز نیست کسی «تبرعاً» (مجانی) کفارۀ دیگری را انجام دهد، مگر اینکه آن شخص مال و یا طعامی به او هدیه کند؛ و کسی که کفاره به گردنش است [باید] خودش کفاره را بپردازد، اما میتوان به‌جای میّت کفارهاش را انجام داد حتی اگر با روزه گرفتن باشد.
المقصد الثالث: فيما يكره للصائم.
مبحث سوم: مکروهات روزه‌دار
وهو تسعة أشياء: مباشرة النساء تقبيلاً ولمساً وملاعبة، والاكتحال بما فيه صبر أو مسك، وإخراج الدم المضعف، ودخول الحمام كذلك، والسعوط بما لا يتعدى الحلق، وشم الرياحين ويتأكد في النرجس، والاحتقان بالجامد، وبل الثوب على الجسد، وجلوس المرأة في الماء.
نُه چیز برای روزه‌دار مکروه است:
· معاشقه با زنان چه بوسیدن باشد، چه لمس‌کردن، چه ملاعبه.
· سرمه‌کشیدن با سرمه‌ای که در آن صبر([346]) یا مشک باشد.
· خارج‌کردن خون به‌طوری‌که موجب ضعف شود.
· حمام‌رفتن به‌طوری‌که موجب ضعف شود.
· ریختن دارو در بینی البته اگر به حلق نرسد.
· بوییدن گلها به‌خصوص گل نرگس.
· اماله کردن با شیء جامد.
· خیس‌کردن لباسی که روزه‌دار بر تن دارد.
· نشستن زن در آب.
[334]- یعنی فروبردن کل بدن و سر داخل آب (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 11)
[335]- اگر می‌داند در محیطی غبارآلود، بدون قصد، غبار به حلقش راه مییابد، لازم نیست از ماسک استفاده کند اگرچه بهتر است چنین کند. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 12)
[336]- و غسل‌کردن فوری هم لازم نیست. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 13)
[337]- واردکردن مایعات در آلت مرد یا مهبل زن برای معالجه بعضی بیماریها روزه را باطل نمی‌کند. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 14)
[338]- مسواک زدن با خمیردندان برای روزه‌دار مخصوصاً اگر به دلیل بیماریای در دندانهایش به آن عادت کرده باشد، جایز است. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 15)
[339]- مسئلۀ پنجم در همین قسمت. (مترجم)
[340]- مسئلۀ ششم در همین قسمت. (مترجم)
[341]- یعنی از سه روز اعتکاف دو روز آن گذشته باشد که در این صورت روزۀ روز سوم، بر معتکف واجب است. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 17)
[342]- قیمت بنده را هم امام تعیین می‌کند (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 18)
[343]- منظور یکی از سه کفارۀ افطار عمدی روزۀ رمضان است. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 18)
[344]- مثل آمپولهای غیر تقویتی که در عضله یا رگ میزنند. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 14)
[345]- حتی اگر بعداً قادر به روزه‌گرفتن شد، لازم نیست زیرا کفارهاش را انجام داده است. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 26)
[346]- نوعی گیاه دارویی تلخ است که با سرمه مخلوط می‌کنند و برای بعضی بیماری‌های چشم مفید است (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء سوم، صوم: ص 26)
